[RB@Blog_Title]

tDCS چیست و نحوه کار آن چگونه است؟

tDCS یکی از روش های غیرتهاجمی (یعنی چیزی وارد بدن نمی شود) تحریک مغز است که با استفاده از جریان الکتریکی ضعیف و پیوسته اثر خود را به جا می گذارد. این جریان الکتریکی پیوسته تحریک پذیری نرونی را در نواحی خاص مغز افزایش یا کاهش می دهد. این تغییر در تحریک پذیری نرونی به تغییر در عملکرد مغز منجر می شود و امروزه کاربرد گسترده ای در اختلالات نورولوژیکی و روانپزشکی پیدا کرده است. سابقه کاربرد این روش درمانی حدوداً به 100 سال قبل باز می گردد. 

در این روش درمانی دو الکترود با توجه به اختلال مورد نظر روی قسمتی از سر قرار می گیرند. یکی از الکترودها دارای بار مثبت و دیگری دارای بار منفی است. جریانی که شدت آن بین 1-2 میلی آمپر متغیر است بین الکترودها برقرار شده و بخشی از آن از طریق جمجمه وارد مغز می شود. جریان الکتریکی وارد شده به مغز قادر است فعالیت سلولهای مغزی را تحت تاثیر قرار داده و از این طریق اثرات درمانی به جا بگذارد. تحریک پذیری ایجاد شده در مغز وابسته به شدت جریان، طول مدت تحریک و جهت جریان الکتریکی متغیر است. برای اهداف بالینی که نیازمند اثرات طولانی مدت است افزایش طول مدت تحریک یا افزایش قدرت تحریک حائز اهمیت است. از سوی دیگر، تکرار جلسات و افزایش تعداد جلسات tDCS باعث انباشتگی اثرات درمانی آن می شود.

کاربردهای tDCS

tDCS به عنوان یک ابزار غیرتهاجمی و ابزاری برای تحریک انعطاف پذیری نورونی مغز، در اختلال های روانپزشکی و نورولوژیکی که ناشی از نقص در تحریک پذیری قشری است مثل صرع، میگرن، سکته مغزی، افسردگی و غیره کاربرد دارد. tDCS همچنین نتایج درمانی در اختلالاتی مثل اسکیزوفرنی، بی اشتهایی و پرخوری، وزوز گوش، اختلال درد و ... داشته است. در واقع، tDCS بر انواعی از حوزه های حسی، حرکتی، شناختی و هیجانی اثر دارد. tDCS در بهبود سرعت پردازش مغزی، ظرفیت حافظه، توجه و کلیه عملکردهای شناختی موثر است. این روش علاوه بر استفاده در جمعیت بالینی قابلیت استفاده در افراد سالم را نیز دارد. بررسی روی افراد سالم نشان داده که tDCS در بهبود عملکرد شناختی افراد در برخی از تکالیف همچون زبان، ریاضی، فراخنای توجه، حل مساله، حافظه و هماهنگی موثر بوده است. به دلیل استفاده از جریان الکتریکی ضعیف، tDCS قابلیت استفاده در کودکان را نیز دارد. طی سالهای اخیر، استفاده از tDCS در اختلالات دوران کودکی همچون بیش فعالی/عدم تمرکز (ADHD)، اختلالات یادگیری (LD)، اختلال درخودماندگی (Autism)، تاخیر تکلم و عقب ماندگی ذهنی (Mental Retarded) روند گسترده ای داشته و امید تازه ای برای درمان این اختلالات به وجود آورده است. جذابیت، کاربرد آسان و کم خطر بودن tDCS در مقایسه با سایر روش های تحریک مغزی همچون TMS و در عین حال ایجاد اثرات درمانی مشابه باTMS، آن را به ابزاری توانمند در عرصه پژوهش و درمان تبدیل کرده است.

آیا استفاده از tDCS عوارض جانبی به دنبال دارد؟

پس از پنج دهه استفاده از tDCS و صدها بررسی آزمایشی و بالینی هیچ عوارض جدی برای tDCS ذکر نشده است. مطالعات حیوانی نیز نشان داده اند که شدت تحریک با tDCS صدها بار کمتر از شدت تحریکی است که قادر است آسیب بافتی در مغز انسان ایجاد کند. اثرات جانبی ای که به وفور ذکر شده و کاملا طبیعی است شامل احساس خستگی، بی خوابی، سردرد و سوزش در ناحیه زیر الکترودها است که همگی پس از 72 ساعت برطرف می شوند.

آیا tDCS اثرات ماندگار ایجاد می کند؟

این روش اثرات بلندمدت در تحریک پذیری قشری مغز ایجاد می کند. با استفاده از شیوه های مختلف مثل افزایش طول مدت تحریک، افزایش شدت تحریک و افزایش دفعات تحریک (افزایش تعداد جلسات) می توان ماندگاری اثرات tDCS را افزایش داد. همچنین، مداخلات شناختی یا حرکتی در طول تحریک مغزی نقش بسزایی در افزایش ماندگاری اثرات آن دارد. این اثرات ماندگار احتمالا به این علت روی می دهند که مداخلات خاص، نواحی مغزی درگیر را به طور طبیعی فعال می کنند و این فرایند به افزایش اثرگذاری بر رفتار منتهی می شود. از طرفی، درمان همزمان (tDCS + مداخلات حرکتی یا شناختی) که از دیگر مزایای tDCS محسوب می شود به 1) صرفه جویی در زمان و کاهش مدت زمان حضور در کلینیک و 2) فرصت اثرگذاری مثبت بر عملکرد و تثبیت یادگیری منتهی می شود.

 آیا کاربرد tDCS برای کودکان مضر است؟

قطعا برای مغز در حال رشد کودک عدم مداخله بهترین گزینه است. لیکن گاهی کودکان در دوره های رشدی خود با مشکلاتی مواجه می شوند که عملکرد طبیعی مغز آنها را تحت تاثیر قرار می دهد. برای مثال، یکی از حساس ترین دوره های رشدی مغز کودک، دوران جنینی است که بسیاری از عوامل همچون استرس های بارداری، مواجهه با دارو یا مواد سمی، بیماریهای خاص مادر، تولد زودهنگام و نارسی می توانند سلامت مغز کودک را تهدید کنند. علاوه بر این، مشکلات حین زایمان که معمولا کاهش اکسیژن رسانی به مغز کودک را در پی دارند مشکلاتی از قبیل بیش فعالی، مشکلات یادگیری، اوتیسم، عقب ماندگی ذهنی و ... را به بار می آورند. این کودکان نقایصی در حوزه های رفتاری، شناختی و عاطفی خواهند داشت. گاهی شدت نقایص در حدی است که رفتار و هیجانات کودک قابل کنترل نیست و گذشته از صدمه جدی به ساختار خانواده، فرصت رشد و مهارت آموزی را از کودک سلب می کند. آسیب مغزی اثرات پایدار در مغز دارد و در حال حاضر با وجود پیشرفت علمی گسترده، درمانی برای آن وجود ندارد. در چنین مواردی است که رویکرد کاهش آسیب یا به عبارتی توانبخشی اهمیت پیدا می کند. بر این اساس درمانهای مختلف مثل دارو درمانی، کاردرمانی، گفتاردرمانی، رفتاردرمانی و غیره با هدف توانبخشی و کنترل رفتاری و هیجانی در این کودکان استفاده می شوند. والدینی که با مشکلات فراگیر دوران کودکی مواجهند گاها از سنین بسیار پایین برنامه های توانبخشی این کودکان را آغاز می کنند. در موارد زیادی این درمان ها موثرند لیکن با افزایش سن شدت نقایص از کارآمدی آنها کاسته می شود و گاها بی تاثیر می شوند. 

tDCS به عنوان ابزار توانبخشی مکمل و حتی جایگزین سایر روشها چشم انداز روشن و امیدوارکننده ای برای درمان اختلالات فراگیر دوران کودکی به ارمغان آورده است. تاکنون درمان خاصی برای مسائلی مثل تاخیر تکلم در کودکان (که کارکرد مغز و ارتباطات آن برای عملکرد زبان ناکارآمد است) یا مشکلات شناختی و درکی (عقب ماندگی ذهنی) وجود ندارد. . tDCS قادر است عملکرد تکلم و قدرت درک و استدلال را حتی در کودکانی که سطح هوشی آنها کمتر از حد بهنجار است بهبود ببخشد. توجه به این نکته نیز الزامی است که tDCS بدون عوارض جانبی خاص، مشابه آنچه که در دارودرمانی وجود دارد، به بهبود عملکرد در کودکان منجر می شود. تاکید بر این نکته ضروری است که وقتی با آسیب مغزی مواجهیم بهبودی کامل یک انتظار خوش بینانه است. نقش tDCS در چنین مواردی صرفاً ایجاد تغییرات و بهبودی نسبی است که سایر شیوه های درمانی از انجام آن ناتوانند.

چه کسانی می توانند از tDCS استفاده کنند؟

ماهیت tDCS و بی نیازی آن به شرکت فعالانه فرد در امر درمان باعث شده تا در محدوده سنی گسترده (حتی کودکان 3 ساله نیز می توانند از این روش استفاده کنند) و انواعی از اختلالات (حتی زمانی که همکاری فرد در درمان کم است) قابلیت استفاده را داشته باشد. آیا استفاده از tDCS فرد را از سایر درمان ها همچون رواندرمانی، کاردرمانی و غیره بی نیاز می کند؟tDCS ابزاری است که توانمندی مغز را در پردازش اطلاعات ورودی افزایش می دهد. این ویژگی اثربخشی سایر درمانها را افزایش می دهد ولی فرد را از آنها بی نیاز نمی کند. برای مثال، هرچند tDCS قدرت یادگیری را در کودکان مبتلا به اختلال یادگیری افزایش می دهد ولی آنها را از کاردرمانی بی نیاز نمی کند.

آیا استفاده از tDCS فرد را از سایر درمانها همچون رواندرمانی، کاردرمانی و غیره بی نیاز می کند؟

tDCS ابزاری است که توانمندی مغز را در پردازش اطلاعات ورودی افزایش می دهد. این ویژگی اثربخشی سایر درمانها را افزایش می دهد ولی فرد را از آنها بی نیاز نمی کند. برای مثال، هرچند tDCS قدرت یادگیری را در کودکان مبتلا به اختلال یادگیری افزایش می دهد ولی آنها را از کاردرمانی بی نیاز نمی کند.

برنامه زمانی استفاده از tDCS چگونه است؟

tDCS در عرصه بالینی ابزاری انعطاف پذیر محسوب می شود. جلسات درمانی آن از هفته ای یکبار تا استفاده روزانه متغیر است؛ هرچند که نتایج درمانی آنها متفاوت خواهد بود. جلسات پیوسته و متراکم نتایج بالینی بهتر و سریعتری دارند. فشردگی جلسات tDCS بر حسب نیاز درمانی فرد و سایر ویژگیها تعیین می شود. درمان با tDCS شامل دو مرحله درمان فشرده و درمان نگهدارنده است. در مرحله درمان فشرده جلسات پی در پی برای فرد طراحی می شود و پس از دستیابی به نتایج بالینی رضایت بخش، درمان نگهدارنده که به شکل جلسات هفتگی یا ماهانه خواهد بود با هدف تثبیت نتایج بالینی اجرا می شود.

این روش برای اولین بار در شمالغرب کشور و شهر تبریز در حال انجام میباشد.

دکتر مرتضی رحیمی،متخصص طب فیزیکی و توانبخشی